و مراد از نعمتهاى ظاهرى
بنابراین که خطاب در آیه به مشرکین باشد، حواس ظاهرى ، از گوش چشم و اعضاى
بدن ، و نیز سلامتى و عافیت و رزق طیب و گوارا، و مراد از نعمت هاى باطنى
نعمتهاى غایب از حس است ، مانند شعور و اراده و عقل و اما بنا بر
اینکه خطاب به عموم انسانها باشد مراد از نعمت هاى ظاهرى آن نعمت هاى ظاهرى
مذکور به اضافه دین خواهد بود، چون دین نیز از نعمت هاى محسوسى است که
امور دنیا و آخرت مردم را نظام مى بخشد و مراد از نعمت هاى باطنى باز
همان نعمت هاى باطنى مذکور خواهد بود، به اضافه مقامات معنوى که تنها از
راه اخلاص در عمل حاصل مى گردد نکوهش از مجادله بدون علم و از روى تقلید درباره خدا
وَ مِنَ النَّاسِ مَن یجَدِلُ فى اللَّهِ بِغَیرِ عِلْمٍ وَ لا هُدًى وَ لا کِتَبٍ مُّنِیرٍ
در این آیه به سیاق سابق برگشت شده ، که خطاب را متوجه شخص رسول خدا
(صلى الله علیه و آله و سلم ) مى کرد، و کلمه «مجادله « به معناى بحث و
مناظره به منظور غلبه یافتن بر خصم است ، و مقابله اى که بین «علم « و «هدى
« و «کتاب « انداخته ، اشاره دارد به اینکه مراد از علم آن حجتهاى عقلى
است که با تحصیل و اکتساب به دست مى آید، و مراد از هدایت ، آن حقایقى است
که خدا از طریق وحى و یا الهام به دل انسان افاضه مى کند، و مراد از کتاب ،
کتابهاى آسمانى است که از طریق وحى و نبوت به خدا منتهى و مستند مى شود، و
به همین جهت که مستند به اوست آن را منیر و روشنگر توصیف کرد، و این سه
طریق از طرق علم است که چهارمى برایش نیست و بنابراین معناى آیه این مى
شود که : بعضى از مردم بدون هیچ یک از این سه علم در وحدانیت خدا از حیث
ربوبیت و الوهیت مجادله مى کنند، و هیچ حجت قابل اعتمادى ندارند، تنها و
تنها مدرکشان تقلید است
ضمیرهاى جمع همه به کلمه «من « بر مى گردد، که از لحاظ معنا جمع است ،
همچنان که ضمیر مفرد در آیه قبلى نیز به «من « بر مى گشت از لحاظ لفظش ، که
مفرد است و اگر در جمله «و اذا قیل لهم اتبعوا ما انزل الله « فرمود
پیروى کنید آنچه را که خدا نازل کرده ، با اینکه مى توانست بفرماید: پیروى
کنید کتاب و یا قرآن را، براى این است که اشاره کند به اینکه دعوت رسول خدا
(صلى الله علیه و آله و سلم ) داراى حجت و برهان است ، نه صرف زورگویى و
ادعا، براى اینکه نزول این کتاب موید به حجت نبوت است ، پس گویا فرموده :
«وقتى دعوت مى شوند به سوى توحید، توحیدى که کتاب بر آن دلالت دارد، کتابى
که نزولش از ناحیه خدا قطعى است ، در پاسخ چنین و چنان مى گویند«